ΦΙΛΕΝΤΕΜ : Οι τέσσερις ηχογραφήσεις του Νίκου Ξυλούρη και η ιστορία του τραγουδιού

Ακούστε τα τέσσερα Φιλεντέμ του Ψαρονίκου σε αυτή την playlist
https://www.youtube.com/playlist?list=PLlQbG1y59FXCuSu93PMaGFt4JGc17NnO2

Προέλευση του τραγουδιού

Το «Φιλεντέμ» είναι ένα πολύ γνωστό τραγούδι που εμφανίστηκε στα αστικά κέντρα της Κρήτης μέσα στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Το μουσικό θέμα του βασίζεται στον οθωμανικό «Ύμνο της Σεβαστούπολης» (Sivastopol Marşı) που συντέθηκε από τον λόγιο Τούρκο συνθέτη Ριφάτ Μπέη (Rıfat Bey, 1820-1888) μόλις πριν από την εντεκάμηνη πολιορκία της Σεβαστούπολης (1854-1855) από Γάλλους, Βρετανούς και Οθωμανούς, κατά τη διάρκεια του ιδιαίτερα αιματηρού Κριμαϊκού Πολέμου (1853-1856), μεταξύ της Ρωσικής Αυτοκρατορίας από τη μία πλευρά και των συμμαχικών δυνάμεων της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, της Β΄ Γαλλικής Αυτοκρατορίας, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και του Βασιλείου της Σαρδηνίας από την άλλη πλευρά.

«Η πολιορκία της Σεβαστούπολης» – πίνακας του Φραντς Ρουμπώ

Το αυθεντικό τραγούδι (ο «Ύμνος της Σεβαστούπολης») είχε χαρακτήρα εμβατηρίου ενώ στιχουργικά επρόκειτο για έναν θρήνο για τους φυλακισμένους πρόσφυγες στο Ουκρανικό έδαφος της Σεβαστούπολης. Η μελωδία είναι σε μακάμ ραστ, δηλαδή σε ήχο πλάγιο του τετάρτου, από τις πιο παλιές, πιο σημαντικές και πιο συνηθισμένες τροπικές οντότητες που συναντάμε στην ευρύτατη περιοχή όπου κυριαρχεί το τροπικό σύστημα των Μακάμ (Αραβία, Περσία, Τουρκία και Ελλάδα).

Εξάπλωση του τραγουδιού

Ο «Ύμνος της Σεβαστούπολης» έγινε πολύ γνωστός, ως δημοτικό τραγούδι, σε πολλές περιοχές της Οθωμανικής επικράτειας κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Παράλληλα, εμφανίστηκαν δύο παραλλαγές της κύριας μελωδίας του, μία στην Αδριανούπολη και μία στην Μαλάτεια – δύο πολύ απομακρυσμένα μεταξύ τους σημεία στην Τουρκία, γεγονός που καθιστά ξεκάθαρο ότι το τραγούδι ήταν εξαπλωμένο σε ολόκληρη την χώρα. (Σημείωση: Μόνο από το 1923 και έπειτα μπορούμε τυπικά να μιλάμε για Τουρκία ή Τουρκικό κράτος.)

Το τραγούδι εμφανίστηκε και στην Κροατία, με διαφορετικούς αλλά παρόμοιας φύσης στίχους, με τον τίτλο «Απ’ τη μια πλευρά της Πλίβα» (S one strane Plive). Παρότι η Κροατία δεν άνηκε στην ήδη παρακμασμένη Οθωμανική Αυτοκρατορία των μεσών του 19ου αιώνα, τελούσε σαφώς υπό την επιρροή της.

Σύμφωνα με τον Μιχάλη Σταυρακάκη ή Τατάκι, ο οποίος έπαιζε με τον Γιάννη Ξυλούρη ή Ψαρογιάννη στο κέντρο «Ξυλουρέικα», εκεί, το 1981 εμφανίστηκε παρέα τουριστών από την Αίγυπτο οι οποίοι τραγουδούσαν πάνω στο «Φιλεντέμ», στην αραβική γλώσσα, όσο η ορχήστρα έπαιζε την «κρητική» εκδοχή του.

Aποκριά 1981 στο κέντρο «Ξυλουρέικα» – Από δεξιά προς τα αριστερά: Γιάννης Σταυρακάκης ή Πανιάς, Γιάννης Ξυλούρης ή Ψαρογιάννης, Γιώργης Παπουτσάκης και Μιχάλης Σταυρακάκης ή Τατάκι

Στην Κρήτη, οι Τούρκοι και οι Τουρκοκρητικοί, ως ήταν φυσικό, τραγουδούσαν κι αυτοί το σκοπό του «Ύμνου» που αναπόφευκτα διαδόθηκε μέσα σε λίγα χρόνια και στον χριστιανικό πληθυσμό της νήσου.

Χάρτης της Κρήτης του 1861
(Keith Johnston's General Atlas, p. 22, published by William Blackwood & Sons, Edinburgh & London)

Το «Φιλεντέμ» στην Κρήτη

Κατά τη διάρκεια της τελευταίας Κρητικής Επανάστασης (1895-1898), ο Τούρκος στρατηγός Ετέμ Πασάς (1851-1909) (αγγλικά: Edhem Pasha / τουρκικά: Ethem Paşa), ο οποίος κατείχε νευραλγική θέση σχετικά με τον προσδιορισμό των Ελληνο-Οθωμανικών συνόρων, απείλησε ότι θα κατέβαινε από τη Θεσσαλία (τα τότε σύνορα της Ελλάδας) να καταλάβει την Αθήνα, ως αντίποινα, αν ο Βασιλιάς της Ελλάδας υπέγραφε διάταγμα με το οποίο θα στέλνονταν ενισχύσεις στην Κρήτη, για τον αγώνα της προς την απελευθέρωση και την ένωσή της με την Ελλάδα.

Ο περιβόητος Ετέμ Πασάς το 1897

Ο Ετέμ Πασάς ήταν επίσης γνωστός στην Κρήτη για τη βοήθεια που προσπάθησε να παράσχει στον ελληνικής καταγωγής υπάλληλο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Κωστάκη Ανθόπουλο Πασά (1835-1902) που τελούσε ως Γενικός Διοικητής Κρήτης (Φεβρουάριος 1887 – Μάιος 1888), προκειμένου να επιτευχθεί η διατήρηση της τάξης.

Ο Κωστάκης Ανθόπουλος Πασάς to 1895

Σύμφωνα με την αφήγηση του αγωνιστή της Κρητικής Επανάστασης Σταύρου Αναγνώστη – Κλάδου (1863-1954) στον εγγονό του, νομικό Παναγιώτη Κλάδο (1942-2017): «Με τσι φοβέρες, ο Βασιλιάς εκώλωσε, εκόρμιασε και δεν ήθελε να υπογράψει το διάταγμα. Ετότες κι εμείς απαντήσαμε στσι φοβέρες του Τούρκου στρατηγού με το “Φίλε Εντέμ”»...

«Βασιλέα της Ελλάδος, βάλε την υπογραφή

η Ελλάδα να νικήσει και το αίμα ας χυθεί –

Φίλε Εντέμ, φίλε Εντέμ!»

Με τους στίχους αυτούς, προσαρμοσμένους ίσως πάνω στη μελωδία του «Ύμνου της Σεβαστούπολης», οι Κρήτες αγωνιστές προέτρεπαν τον Βασιλιά Γεώργιο Α΄ (1845-1913) να υπογράψει την αποστολή ενισχύσεων και ταυτόχρονα ενέπαιζαν τον Ετέμ Πασά για τις απειλές του.

Ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄ το 1898

Την εμπαιχτική διάθεση της κοινής γνώμης απέναντι στον περιβόητο Ετέμ Πασά εκείνα τα χρόνια, μαρτυρούν και οι αναφορές στον Τούρκο στρατηγό στην έμμετρη εβδομαδιαία εφημερίδα «Ο Ρωμηός», του σατυρικού ποιητή Γεωργίου Σουρή (1853-1919). Χαρακτηριστικές είναι οι δύο παρακάτω:

― Με αφορμή την ήττα στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο

(Απρίλιος 1897)

Εις τα Φάρσαλα, παιδιά μου

να σας έχω στην καρδιά μου

για τις πάπιες να μιλούμε

και για γλέντια μας πολλά

κι από κει να περγελούμε

τον Ετέμ τον Τουρκαλά.

― Στην επικεφαλίδα του πρωτοχρονιάτικου τεύχους

(Ιανουάριος 1898)

Δέκατον και πέμπτον αριθμούμεν χρόνον

κι έδρα μας η πόλις η των Παρθενώνων.

Έτος χίλια κι οκτακόσια κι εννενήκοντα κι οκτώ

τον Ετέμ Πασά για δώρο σας χαρίζω διαλεκτό.

Οι Κρήτες επαναστάτες με ιερέα το 1897
από το αρχείο της Ελένης Καπελώνη Σημαντήρη

Στη συνέχεια της αφήγησής του, ο Σταύρος Αναγνώστης – Κλάδος αποτιμά το «Φίλε Εντέμ»: «Ήτανε το τραγούδι μας, το τραγούδι της Επανάστασης. Το λέγαμε και τούρκικα για να μπιζικάρομε (προκαλούμε) τσι Τούρκους». Θα μπορούσαμε, συμπερασματικά, να πούμε ότι το «Φίλε Εντέμ» αποτέλεσε Θούριο του Κρητικού Αγώνα προς την απελευθέρωση. Το τραγούδι εμψύχωνε τους επαναστατημένους Χριστιανούς της Κρήτης, κάτι που ανέκαθεν συνέβαινε με τη μουσική, το χορό και το τραγούδι.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ανάμεσα σε επαναστάτες, Ακρωτήρι 1897
πηγή: venizelos-foundation.gr

Για την ιστορία...

Τελικά, κάτω από πολύ έντονες πιέσεις, ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄ υπογράφει με την Ελληνική Κυβέρνηση Θεοδώρου Δηλιγιάννη (1820-1905) αποστολή βοήθειας στην Κρήτη με πλοία. Στο Κολυμπάρι καταφθάνει, απεσταλμένος του Βασιλιά, ο Συνταγματάρχης Τιμολέων Βάσσος (1836-1929) την 1η Φεβρουαρίου 1897, με την διακήρυξη ότι λαμβάνει πλέον την κατοχή της Κρήτης. Οι Μεγάλες Δυνάμεις που επίσης είχαν στείλει πλοία για την κατάληψη της Κρήτης, ενήργησαν στρατηγικά, με τον ναυτικό αποκλεισμό της και στρατιωτικά, με την αποκατάσταση της τάξης, αλλά και διπλωματικά, καθώς διακοίνωσαν πως, σε περίπτωση πολέμου, αφενός ο επιτιθέμενος θα έχει την απόλυτη ευθύνη, αφετέρου ο ενδεχόμενος νικητής δεν θα απολαύει καμία ωφέλεια. Κάπως έτσι ξέσπασε ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897, γνωστός και ως «Ατυχής Πόλεμος».

Βρετανικά στρατεύματα καταφθάνουν στα Χανιά – δημοσιεύθηκε στο περιοδικό "The Graphic" Μάρτιος 1897
από το αρχείο της Ελένης Καπελώνη Σημαντήρη

Στις 25 Αυγούστου (παλιό ημερολόγιο) του 1898 γίνεται η πολύ άγρια και εκδικητική Σφαγή του Ηρακλείου, τελευταία πράξη βίας της Οθωμανικής επιβολής στην Κρήτη. Διοικητής Ηρακλείου εκείνη την περίοδο τελούσε ο Ετέμ Πασάς. Σύντομα αποκαλύφθηκε ότι η Σφαγή της 25ης Αυγούστου ήταν προσχεδιασμένη από τον ίδιο τον Διοικητή της πόλης με συνέπεια την απομάκρυνσή του.

Το κατεστραμένο Ηράκλειο μετά την Σφαγή του 1898

Τον Νοέμβριο του 1898 η Κρήτη απελευθερώθηκε οριστικά από τον Οθωμανικό ζυγό και μέχρι την επίσημη προσάρτησή της στην Ελλάδα, την 1η Δεκεμβρίου 1913, τέλεσε ως αυτόνομο κράτος. Στο μεσοδιάστημα, τον Μάρτιο του 1905 ξέσπασε η καθοριστική Επανάσταση του Θέρισου με ηγετική μορφή τον Ελευθέριο Βενιζέλο (1864-1936), με αφορμή την αυταρχική πολιτική του Ύπατου Αρμοστή της Κρήτης Πρίγκιπα Γεωργίου (1869-1957).

Αγωνιστές της Επανάστασης του Θέρισου

Η νέα εποχή

Τα γεγονότα που έλαβαν χώρα την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, μα κυρίως οι αλλαγές που επήλθαν στη ζωή των Κρητών την περίοδο Νοέμβριος 1898 – Δεκέμβριος 1913 είχαν πλέον στρέψει την προσοχή τους αλλού. Ο συγκλονιστικός στίχος του «Φίλε Εντέμ» που τραγουδούσαν οι επαναστάτες την περίοδο των σφοδρών μαχών με τους Οθωμανούς – «η Ελλάδα να νικήσει και το αίμα ας χυθεί...» – ξεχάστηκε.

Το Ηράκλειο στις αρχές του 20ου αιώνα

Το ήδη εξαπλωμένο τραγούδι πλέον τραγουδιόταν στα Χανιά, στο Ρέθυμνο και στο Ηράκλειο με τροποποιημένους στίχους, κάθε φορά όμως με την κατάληξη «Φιλ-εντέμ, φιλ-εντέμ, φιλ-εντέμ...». Σταδιακά, με το πέρασμα των χρόνων, η φράση αυτή έχανε το νόημά της και απλώς προφερόταν ως επωδός (ρεφραίν), ακολουθούμενη από τη φράση «Αμάν αμάν!» ή «Ωφ, αμάν αμάν!», ανάλογα με το περιεχόμενο των παρακείμενων στίχων.

Η Ελλάδα του 1903
(Published by Dodd, Mead & Co. Printed by Mattheus-Northup Works, Buffalo, NY)

Σε δύο βιβλία αναφέρεται ότι το «Φιλεντέμ» τραγουδιόταν ήδη στην Κρήτη, τουλάχιστον από τις αρχές του 20ου αιώνα.

Το λιμάνι του Ηρακλείου το 1919
φωτογραφία του Frédéric Boissonnas που βρίσκεται στο βιβλίο «ME TO BΛΕΜΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ»
πηγή: travelogues.gr

Συγκεκριμένα, στο βιβλίο «ΑΠΟ ΟΣΑ ΘΥΜΟΥΜΑΙ: ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΚΑΣΤΡΟ – Μια βόλτα στο Ηράκλειο των αρχών του 20ου αιώνα» του Μανόλη Δερμιτζάκη (1962), αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Η ζωή εδώ εξυπνούσε με τα πρώτα χτυπήματα της πρωινής μικρής καμπάνας του Αγίου Μηνά και τις μακρόσυρτες φωνές των Μουεζίνηδων της πολιτείας που, ξεφωνίζοντας το πρωινό σιμπαχί-νομάζ, καλούσαν τους Τουρκοκαστρινούς πιστούς στην καθορισμένη πρωινή τους προσευχή. Η κίνηση ετούτη εκρατούσε από τότε ως τις ώρες κοντά του μεσονυχθιού, που ακόμα τα μπουζούκια και οι λύρες στους τούρκικους καφενέδες εβαρούσαν τους καινούργιους σκοπούς του “Φιλεντέμ-Φιλεντέμ” και του “Μπάνανε-ολντού νταμπέμ-μπιλ-εμέν”, δίνοντας και παίρνοντας με φόρα στο τσαρσί, εγέμιζαν τον καστρινό αγέρα».

Χανιά, στο κάστρο κυματίζουν οι σημαίες πέντε εθνών – φωτογραφία των Fradelle & Young
πηγή: mycreta.blogspot.com

Ο Μίνως Νικολακάκης στο βιβλίο του «ΠΑΛΙΑ ΧΑΝΙΑ» (1961) αναφέρεται σε ένα άλλο τραγούδι, το οποίο το 1911 «… χαλούσε κόσμο κυριολεκτικά στην πόλη μας. Ήταν το προσφιλέστερο τραγούδι της εποχής του, ύστερα, εννοείται, από το περιλάλητο “Φιλεντέμ”».

Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και οι εδαφικές απώλειες των τελευταίων 224 ετών

Η κρητική παρουσία στο ρεμπέτικο

(κείμενο του ερευνητή Παναγιώτη Κουνάδη – 2012)

Στη βόρεια πλευρά της Κρήτης, με τα πέντε μεγάλα λιμάνια-πόλεις δημιουργήθηκαν, παράλληλα με την ανάπτυξη και άλλων κέντρων τον Ελληνισμού (σε απελευθερωμένα και μη ελληνικά εδάφη), συνθήκες αστικού τρόπου ζωής και κοινωνικής συμπεριφοράς. Επόμενο λοιπόν θα ήταν να είχαμε και στις πόλεις αυτές εμφάνιση τραγουδιών παρόμοιων με αυτά που δημιουργήθηκαν κατ’ αρχήν στη Σμύρνη και στην Κωνσταντινούπολη από τα μέσα τον 19ου αιώνα και που μεταφέρθηκαν με τις μουσικές περιοδείες των λαϊκών κομπανιών στα λιμάνια και στις μεγάλες πόλεις της απελευθερωμένης Ελλάδας.

Η Κρήτη, πέρα από τη μακραίωνη αυτόχθονη μουσική παράδοσή της, είχε εμφανίσει από τον 19ο αιώνα ιδιαίτερα στο Ηράκλειο, στο Ρέθυμνο και στα Χανιά, συνθήκες αστικής μουσικής, επηρεασμένης τόσο από την Ευρώπη με τις μαντολινάτες και τις χορωδίες, όσο και από την Ανατολή, λόγω των πολιτιστικών ανταλλαγών με τα μεγάλα κέντρα του Ελληνισμού (Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη κλπ).

Την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα στον τελευταίο αιώνα (1822-1922) υπήρξαν συνεχείς επαφές και αλληλεπιδράσεις με τον ευρύτερο μικρασιατικό χώρο, αλλά και με αυτόν του Ανατολικού Αιγαίου. Τα γεγονότα αυτά δημιούργησαν προϋποθέσεις λειτουργίας αστικής μουσικής, που να προσεγγίζει αυτήν του σμυρναίικου ύφους, όπως το γνωρίσαμε από τις πρώτες ηχογραφήσεις των αρχών του αιώνα σε Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη και Αλεξάνδρεια. Επιπλέον, στις μεγάλες πόλεις της Κρήτης, η ύπαρξη πληθυσμών κρητικής μεν προέλευσης αλλά μουσουλμανικού θρησκεύματος ήταν μια ακόμη αίτια για την ύπαρξη και λειτουργία τέτοιου είδους μουσικής.

Οι μετακινήσεις των μουσουλμανικών και των χριστιανικών πληθυσμών εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατά τα τελευταία 153 χρόνια της.
Copyright © 2010 by Justin McCarthy – Printed by the Turkish Coalition of America
πηγή: tc-america.org

Ηχογραφήσεις

Με τις μαζικές αφίξεις προσφύγων από τη Μικρά Ασία στην Κρήτη την περίοδο 1922-1925, άρχισε και η πιο δυναμική ενσωμάτωση των σμυρναίικων τραγουδιών στην αστική μουσική παράδοση του νησιού. Στα Χανιά βρέθηκαν οι περισσότεροι από τους πρόσφυγες και για αυτό εκεί εμφανίζεται μεγαλύτερη άνθηση των αστικών τραγουδιών.

Ο Νίκος Κατσούλης ή Κουφιανός

Το 1928 κυκλοφορεί η πρώτη ηχογράφηση από Κρητικό μουσικό του τραγουδιού «Ντούρου-ντούρου» (δίσκος 78 στροφών Odeon – GA 1343), με τον Νίκο Κατσούλη ή Κουφιανό (1877-1947) στο τραγούδι και τη λύρα. Από εκείνη τη στιγμή, το τραγούδι πέρασε και δισκογραφικά στο ρεπερτόριο των αστικών τραγουδιών της Κρήτης.

Μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια άρχισαν σποραδικά να ηχογραφούνται τα πρώτα «ταμπαχανιώτικα» (όρος που τις δύο τελευταίες δεκαετίες επίσης χρησιμοποιείται για τα αστικά τραγούδια της Κρήτης).

Ο Στέλιος Φουσταλιεράκης ή Φουσταλιέρης

Ο Ρεθεμνιώτης Πρωτομάστορας της κρητικής μουσικής Στέλιος Φουσταλιεράκης ή Φουσταλιέρης (1911-1992), ο οποίος είναι κατά κοινή ομολογία αυτός που ενσωμάτωσε το «Φιλεντέμ» στο ρεπερτόριο κρητικής μουσικής, έχει δηλώσει ότι το έμαθε ο ίδιος το 1931 ή το 1932 από το πλήρωμα ενός τουρκικού φορτηγού πλοίου που είχε δέσει στο λιμάνι του Ρεθύμνου. Ο Φουσταλιέρης προσάρμοσε στο σκοπό του τραγουδιού δικούς του στίχους, προσθέτοντας μάλιστα και τη λέξη «γιαλεντέμ» – που σημαίνει «Ω, όχι!» στην αραβική γλώσσα – στην επωδό. Δυστυχώς δεν το ηχογράφησε παρά μόνο τη δεκαετία του ’80, ηχογράφηση που υπάρχει στην κασετίνα ΦΟΥΣΤΑΛΙΕΡΗΣ – ΤΟ ΣΤΕΛΑΚΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΡΗΤΗ (2007 / 2xCD & DVD & Βιβλίο / Αεράκης – Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι – SA 705).

Ο Θανάσης Σκορδαλός

Πρώτος ηχογραφεί το «Φιλεντέμ» σε δίσκο 78 στροφών (Odeon – GA 7412) ο Πρωτομάστορας Θανάσης Σκορδαλός (1920-1998) με συνοδεία λαγούτου από τον Γιάννη Μαρκογιαννάκη (1926-2017), το 1947. Η αμέσως επόμενη εντοπισμένη ηχογράφηση του τραγουδιού έγινε επίσης από τον Θανάση Σκορδαλό το 1964 στις ΗΠΑ, για δίσκο 45 στροφών (Nina – N-24720), με τον ίδιο τον Σκορδαλό στο τραγούδι και το μπουζούκι, τον μεγάλο ρεμπέτη Γιάννη Παπαϊωάννου (1914-1972) επίσης στο τραγούδι και το μπουζούκι και τον Νίκο Καλλέργη (1916-2008) στην κιθάρα. Ο Θανάσης Σκορδαλός χρησιμοποιεί και στις δύο ηχογραφήσεις σχεδόν τους ίδιους στίχους.

Ο Γιώργης Κουτσουρέλης

Η μοναδική ηχογράφηση του «Φιλεντέμ» από τον Κισσαμίτη λαγουτιέρη και δημιουργό κρητικών τραγουδιών Γιώργη Κουτσουρέλη (1914-1994) που διασώζεται στην έκδοση ΓΙΩΡΓΗΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ – ΑΥΘΕΝΤΙΚΕΣ ΕΚΤΕΛΕΣΕΙΣ 1935-1955 (1994 / CD / Αεράκης – Κρητικό Μουσικό Εργαστήρι – SA 535), είναι μία ερασιτεχνική ηχογράφηση, πραγματοποιημένη στις αρχές της δεκαετίας του ’80 σε οικιακό περιβάλλον, στην οποία ο Κουτσουρέλης παίζει λαγούτο, ενώ τραγουδάει ο Μάρκος Τζουγανάκης. Οι στίχοι της εκτέλεσης αυτής υπάρχουν επίσης και στις τέσσερις ηχογραφήσεις του «Φιλεντέμ» από τον Νίκο Ξυλούρη, με τη διαφορά ότι ο τραγουδιστής αγαπάει «μια ζωντοχήρα» αντί για «μια παντρεμένη» και ότι το ένα της παιδί πηγαίνει «στο σχολειό» και όχι «για νερό».

Ο Κώστας Παπαδάκης ή Ναύτης

Η ηχογράφηση του «Φιλεντέμ» ως οργανικό κομμάτι από τον βιολάτορα Κώστα Παπαδάκη ή Ναύτη (1920-2003) που υπάρχει στην έκδοση LE VIOLON EN CRETE OCCIDENTALE (1996 / Al Sur – ALCD 162) πραγματοποιήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1979, στο Teatro Comunale στη Μπολόνια της Ιταλίας, με τον Ναύτη στο βιολί και τον Στέλιο Λαϊνάκη στο λαγούτο. Επίσης υπάρχει η ηχογράφηση του Αυγούστου του 1979, στην Απτέρα Χανίων, με τον Ναύτη (Β΄ φωνητικά, μπουζούκι), τον Νικόλαο Σαριμανώλη (τραγούδι, μπουζούκι) και τον Στέλιο Λαϊνάκη (Β΄ φωνητικά, λαγούτο), στην έκδοση THE WORLD'S MUSICAL TRADITIONS, VOL. 11: VOCAL MUSIC IN CRETE (2000 / Smithsonian Folkways Recordings – SFW 40437).

Η Γιώτα Λύδια

Το 1961, ο Μίκης Θεοδωράκης συνθέτει και ηχογραφεί το τραγούδι με τίτλο «Μελαχρινή μου κοπελιά», σε στίχους Κώστα Βίρβου (1926-2015), με τη φωνή της Γιώτας Λύδια. Στη σύνθεση αυτή έχει συμπεριλάβει Α) το γνωστό θέμα από τον «Κρητικό χορό» που από ό,τι φαίνεται ηχογράφησε μόλις πέντε μέρες νωρίτερα από το «Μελαχρινή μου κοπελιά» (12 και 17 Οκτωβρίου 1961, αντίστοιχα) και Β) το θέμα του τραγουδιού «Φιλεντέμ», στο οποίο εν τέλει είναι βασισμένο το τραγούδι. Το ενδιαφέρον με αυτή την ηχογράφηση είναι ότι παίζει μπουζούκι το ντουέτο του Κώστα Παπαδόπουλου με τον Λάκη Καρνέζη που δέκα χρόνια αργότερα θα παίξουν και στη δεύτερη ηχογράφηση του «Φιλεντέμ» με τον Νίκο Ξυλούρη (βλ. παρακάτω). Το τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη κυκλοφόρησε στα τέλη του 1961 σε δίσκο 45 στροφών, στην Columbia, με αριθμό καταλόγου SCDG 3107. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε πως ο σκοπός του «Κρητικού χορού» και ο σκοπός του τραγουδιού «Στρώσε το στρώμα σου» (του Γιώργου Ζαμπέτα, 1963) συνθέτουν τον πασίγνωστο «Χορό του Ζορμπά» που ο Μίκης Θεοδωράκης ηχογράφησε το 1964 για την ταινία ΑΛΕΞΗΣ ΖΟΡΜΠΑΣ με τον Anthony Quinn.

Εν τω μεταξύ | Ο Φιλεντέμ, ο Μιχάλης, ο Πάντυ...

Στην κατεχόμενη Κρήτη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Βρετανός στρατιώτης, περιηγητής και συγγραφέας, Πάτρικ Λη Φέρμορ (Patrick Leigh Fermor, 1915-2011) οργάνωσε και υλοποίησε, παρέα με τον Ουίλλιαμ Στάνλεϋ Μος ή Μπίλλυ (William Stanley Moss, 1921-1965) και παρέα Κρητών Αντιστασιακών, την απαγωγή του Υποστράτηγου Χάινριχ Κράιπε (Heinrich Kreipe, 1895-1976) ο οποίος μόλις είχε αντικαταστήσει τον «Δήμιο της Κρήτης», Στρατηγό Φρίντριχ-Βίλχελμ Μύλλερ (Friedrich-Wilhelm Müller, 1897-1947) στη θέση του διοικητή Κρήτης.

Η απαγωγή του Γερμανού Υποστράτηγου στις 26 Απριλίου 1944, ήταν κατά κοινή ομολογία η μεγαλύτερη αντιστασιακή πράξη που έγινε στη διάρκεια της τετράχρονης Κατοχής (1941-1945) στην Κρήτη.

Οι απαγωγείς του υποστράτηγου Κράιπε (στη μέση), Μπίλλυ (όρθιος) και Πάντυ (καθιστός)

Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ αγάπησε τον κρητικό λαό, τα έθιμα και τη μουσική του νησιού αμέσως. Του άρεσε πολύ το τραγούδι «Φιλεντέμ» και για αυτό το λόγο το παρατσούκλι του στην Κρήτη ήταν Φιλεντέμ, εκτός από Μιχάλης (το Michael αποτελούσε και μέρος του πλήρους ονόματός του) ή Πάντυ (Paddy - ως υποκοριστικό του Patrick).

Ίσως εξαιτίας του το τραγούδι να αγαπήθηκε τόσο και ηχογραφήθηκε πολλές φορές, μέσα σε μισό αιώνα.

Η κυρία Λία Δραμουντάνη Παπαδάκη, βαφτισμένη από τον Πάτρικ Λη Φέρμορ (το 1943), σε αφήγησή της στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ τον Ιούνιο του 2011, θυμάται σχετικά με το γλέντι του γάμου της και τον νονό της (το 1968): «Πήγαμε και τον πήραμε από το αεροδρόμιο. Είχε πολύ κόσμο. Του άρεσε πολύ το γλέντι στο Blue Sea και συμπτωματικά ήταν εκεί και ο αείμνηστος Νίκος Ξυλούρης. Του νονού άρεσαν πάρα πολύ οι μαντινάδες και το τραγούδι “Φιλεντέμ”. Το τραγουδούσε καταπληκτικά.»

Οι ηχογραφήσεις του Ψαρονίκου

Ο Νίκος Ξυλούρης ηχογράφησε το «Φιλεντέμ» τέσσερις φορές μέσα στην εικοσαετή δισκογραφική δράση του. Κανένα άλλο τραγούδι δεν ηχογράφησε τόσες φορές, κάτι που δείχνει τη μεγάλη αγάπη του προς αυτό. Τρεις φορές ηχογράφησε απόσπασμα του Αποχαιρετισμού του Ερωτόκριτου, ζήτημα που θα παρουσιαστεί σε μελλοντική ανάρτηση.

Το τραγούδι το έπαιζε ανελλιπώς στις εμφανίσεις του στις μπουάτ της Πλάκας και στις συναυλίες του, από το 1972 μέχρι και το 1978. Στα διαλείμματα της παράστασης «Το μεγάλο μας τσίρκο» (1973-1974), η ορχήστρα – στην οποία σταθερά συμμετείχε ο Γιάννης Ξυλούρης (αδερφός του Νίκου), ο Ζαχάρης Φασουλάς ή ο Στέλιος Αεράκης (σταθεροί συνεργάτες του), ο Τάσος Διακογιώργης, ο Κώστας Παπαδόπουλος ή ο Λάκης Καρνέζης και άλλοι – έπαιζε μουσική για το κοινό. Μέσα στη μουσική αυτή πάντα υπήρχε το «Φιλεντέμ», σε οργανική εκτέλεση, φυσικά.

Οι τέσσερις εκτελέσεις οι οποίες παρατίθενται παρακάτω, αποτελούν διασκευές του Ανωγειανού τροβαδούρου, ο οποίος μάλιστα χρησιμοποίησε, ως επί το πλείστον, νέους στίχους, σε σχέση τις παλιότερες εκτελέσεις του 1947 και του 1964 του Θανάση Σκορδαλού, στην κρητική δισκογραφία. Μόνο ένας στίχος «άντεξε» στο χρόνο και διατηρήθηκε από το αρχικό τραγούδι, όπως το τραγουδούσε ο Φουσταλιέρης από το 1931-1932 και έπειτα. Αυτός υπάρχει και στις τέσσερις ηχογραφήσεις του Ξυλούρη, καθώς και στη μία ηχογράφηση του Σκορδαλού (1964): «Άσπρα ρόδα στην αυλή σου, πώς κοιμάσαι μοναχή σου»

Τέλος, έχουν ακριβώς την ίδια στιχουργική δομή οι δύο πρώτες ηχογραφήσεις μεταξύ τους, όπως επίσης μεταξύ τους η τρίτη με την τέταρτη.

Ηχογράφηση 1 (1970)

Δίσκος 45 στροφών: His Master’s Voice – 7PG 3974 (1971)

με τον τίτλο «Μια παντρεμένη αγαπώ»

Ενορχήστρωση & διεύθυνση ορχήστρας: Τάσος Διακογιώργης

(λύρα, λαγούτο, σαντούρι, ηλεκτρική κιθάρα, κρουστά, ντέφι)

Παίζουν: Νίκος Ξυλούρης (λύρα), Γιάννης Ξυλούρης (λαγούτο), Τάσος Διακογιώργης (σαντούρι) και άλλοι

Αυτή είναι η πρώτη ηχογράφηση του «Φιλεντέμ» που πραγματοποίησε ο Ψαρονίκος. Από το Φθινόπωρο του 1970 ο Νίκος είχε βρεθεί, λόγω των προβών και έπειτα των ηχογραφήσεων για τον δίσκο ΧΡΟΝΙΚΟ, κοντά σε άλλους καταξιωμένους μουσικούς. Ένας εξ αυτών ήταν ο σπουδαίος σαντουρίστας και αρχιμουσικός Τάσος Διακογιώργης (1924-2007), ο οποίος γνώριζε εξαιρετικά τη δημοτική μουσική μιας και είχε αρχίσει να συμμετέχει ως μουσικός σε γάμους και σε πανηγύρια στη Ρόδο από το Καλοκαίρι του 1936, δηλαδή την περίοδο που γεννήθηκε ο Νίκος Ξυλούρης.

Σύμφωνα με μαρτυρία του λυράρη και τραγουδιστή Νίκου Σωπασή σε συνέντευξη του στην Ειρήνη Θεοδοσοπούλου το 2005, στο πλαίσιο του προγράμματος MUSIC II, στο στούντιο παρευρισκόταν και ο Γιάννης Μαρκόπουλος την ώρα της ηχογράφησης του κομματιού, ο οποίος είναι ίσως πιθανό να συνέβαλε στην ενορχήστρωση, εκφέροντας τη γνώμη του.

Τέλος, στην επανέκδοση του δίσκου ΣΥΛΛΟΓΗ του Νίκου Ξυλούρη με τον Σταύρο Ξαρχάκο που πραγματοποίησε ο ΣΚΑΪ το 1992, στη θέση του τραγουδιού «Πάνω στ’ αργυρό σκαμνί» (του Χριστόδουλου Χάλαρη), υπάρχει η συγκεκριμένη ηχογράφηση με τη σημείωση ότι αποτελεί διασκευή του Σταύρου Ξαρχάκου, κάτι που δεν ισχύει.

Ηχογράφηση 2 (1971)

Δίσκος 45 στροφών: His Master’s Voice – 7PG 3974 (1971)

με τον τίτλο «Μια παντρεμένη αγαπώ»

Ενορχήστρωση & διεύθυνση ορχήστρας: Κώστας Παπαδόπουλος

(λύρα, 2 μπουζούκια, μπάσο, κιθάρα, ηλεκτρική κιθάρα, ντέφι, τουμπελέκι και συνοδεία χορωδίας)

Παίζουν: Νίκος Ξυλούρης (λύρα), Κώστας Παπαδόπουλος (μπουζούκι), Λάκης Καρνέζης (μπουζούκι) και άλλοι

Η δεύτερη ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε την ίδια σχεδόν περίοδο με την πρώτη - λίγες μέρες αργότερα, στις αρχές του 1971. Μάλιστα, ενώ αρχικά είχε κυκλοφορήσει ο δίσκος 45 στροφών με την πρώτη ηχογράφηση του τραγουδιού, κάποια παρτίδα του δίσκου κυκλοφόρησε με την δεύτερη ηχογράφηση, με ίδιο αριθμό καταλόγου. Την ηχογράφηση αυτή οικειοποιήθηκε η Music Box International από το 1993 και από τότε μέχρι και το 2007 την συμπεριλάμβανε σε συλλογές της. Το ζήτημα καλύπτεται πλήρως και τεκμηριώνεται στο άρθρο: www.facebook.com/notes/νίκος-ξυλούρης/νίκος-ξυλούρης-δίσκοι-78-45-στροφών-19581974/194342387966110

Ηχογράφηση 3 (1972)

Δίσκος 45 στροφών: Columbia – SCDG 4110 (1973)

με τον τίτλο «Φιλεντέμ»

Ενορχήστρωση & διεύθυνση ορχήστρας: Χριστόδουλος Χάλαρης

(2 λύρες, 2 λαγούτα, σαντούρι, κρουστά)

Παίζουν: Νίκος Ξυλούρης (λύρες), Γιάννης Ξυλούρης (λαγούτα), Τάσος Διακογιώργης (σαντούρι), Μηνάς Χάλαρης (κρουστά)

Το 1972 συναντιούνται για πρώτη φορά, στην Αθήνα, μέσω του παραγωγού της Columbia, Αχιλλέα Θεοφίλου, ο Νίκος Ξυλούρης με τον κατά 10 χρόνια νεότερό του – άγνωστο τότε συνθέτη, Χριστόδουλο Χάλαρη, ο οποίος μόλις είχε επιστρέψει για μικρό διάστημα από το Παρίσι, όπου διέμενε. Ο Χάλαρης είχε ακούσει τη φωνή του Ξυλούρη μόνο σε κρητικά τραγούδια (πριν το ΧΡΟΝΙΚΟ και τα ΡΙΖΙΤΙΚΑ) και έτσι τον είχε βάλει στο νου του για να ερμηνεύσει ένα κομμάτι που είχε συνθέσει για τον κύκλο τραγουδιών με γενικό τίτλο ΤΡΟΠΙΚΟΣ ΤΗΣ ΠΑΡΘΕΝΟΥ. Του Νίκου του άρεσαν όλα όσα άκουσε από τον Χριστόδουλο (σπιτικές ηχογραφήσεις παιγμένες σε κιθάρα) και έτσι είπε στον Θεοφίλου ότι θα ήθελε να πει όλα τα τραγούδια για τον δίσκο. Αρχικά μπήκαν στο στούντιο τον Δεκέμβρη του 1972 και ηχογράφησαν, σαν πείραμα, σε δίσκο 45 στροφών αυτή την εκτέλεση του «Φιλεντέμ» και το «Νανά νανά το γιούδι μου» που επρόκειτο να μπει στον επερχόμενο δίσκο.

Ηχογράφηση 4 (1977)

Δίσκος ΤΑ ΕΡΩΤΙΚΑ: Columbia – 14C 062-70825 (1977)

με τον τίτλο «Φιλεντέμ»

Ενορχήστρωση & διεύθυνση ορχήστρας: Κώστας Γανωσέλης

(λύρα, λαγούτο, πιάνο, φλογέρα, κιθάρα, ηλεκτρικό μπάσο, ντραμς, ντέφι)

Παίζουν: Νίκος Ξυλούρης (λύρα), Ζαχάρης Φασουλάς (λαγούτο), Κώστας Γανωσέλης (πιάνο), Μάνος Αβαράκης (φλογέρα) και άλλοι

Ο Νίκος Ξυλούρης γνωρίζεται με τον Στέλιο Βαμβακάρη, γιο του Μάρκου (1905-1972) το 1976, στις ηχογραφήσεις του δίσκου ΣΑΛΠΙΣΜΑ (μουσική Λουκά Θάνου), όπου ο Στέλιος παίζει μπουζούκι. Την Άνοιξη του 1977 ο Στέλιος παίζει στον Ψαρονίκο κάμποσα τραγούδια τα οποία του αρέσουν πολύ και τα ηχογραφούν σε κασέτα κατά τη διάρκεια σπιτικών προβών. Όταν πήγανε την κασέτα στον τότε παραγωγό της Columbia, Γιώργο Πετσίλα, αυτός, εμφανώς δυσαρεστημένος, αρνήθηκε την κυκλοφορία ενός τέτοιου δίσκου. Ο – κατά κοινή ομολογία – ευγενής Πετσίλας θεώρησε ότι του Νίκου Ξυλούρη δεν του ταιριάζανε αυτά τα τραγούδια. Σύμφωνα με βιντεοσκοπημένη αφήγηση του Στέλιου Βαμβακάρη, ο Νίκος επέμεινε ότι θέλει να πει τα τραγούδια και να κάνουν δίσκο με αυτά, αλλιώς θα έφευγε από την Columbia. Σε λίγες μέρες βρέθηκε η συμβιβαστική λύση – από τα δώδεκα τραγούδια του δίσκου, τα έξι να είναι του Στέλιου και τα άλλα έξι να είναι παραδοσιακά κρητικά... ή κάτι τέτοιο. Εν τέλει, από τα έξι του Στέλιου, τα τέσσερα είναι δικά του και τα άλλα δύο είναι του Μάρκου Βαμβακάρη. Από τα υπόλοιπα έξι «παραδοσιακά» τραγούδια (σε ενορχήστρωση Κώστα Γανωσέλη), τρία είναι διασκευές του Ψαρονίκου («Φιλεντέμ», «Όσο βαρούν τα σίδερα», «Έλα πέρδικά μου») και τρία είναι του Κώστα Μουντάκη («Αποχαιρετισμός», «Αργαλειός», «Ο Πραματευτής»).

Έρευνα, κείμενο και επιμέλεια της ανάρτησης: Θεμιστοκλής Παντελόπουλος για την επίσημη σελίδα του Νίκου Ξυλούρη στο Facebook (www.facebook.com/NikosXylouris.OfficialPage)

Το άρθρο υπέστη ανανέωση στις 27 Οκτωβρίου 2021.

Η δημοσίευση αυτή δε θα μπορούσε να τεκμηριωθεί και να πραγματοποιηθεί χωρίς την πολύτιμη βοήθεια των παρακάτω ανθρώπων, οι οποίοι αφιέρωσαν χρόνο στη συζήτηση μαζί μου σχετικά με το «Φιλεντέμ»

Ross Daly

Μιχάλης Σταυρακάκης ή Τατάκι

Γιάννης Παξιμαδάκης

Εμμανουήλ Τζιλιβάκης

Γιώργος Βαβουλές

Ανδρέας Κιλτσικσής

Κωστής Ζουλιάτης

Kemal Begtaş

Kutay Derin Kugay

Νάσος Λουκάκης

Γιώργος Γουμενάκης

Όλγα Γαβριηλίδου

Πηγές

online άρθρα

― www.24grammata.com/?p=53343

― www.nikosmanias.gr/tampachaniotika.html

― sarantakos.wordpress.com/2017/03/26/souris-2

― zhtunteanagnostes.blogspot.com/2014/04/blog-post_3.html

― rebetcafe.blogspot.com/2011/07/blog-post_01.html

― rebetcafe.blogspot.com/2011/11/blog-post_17.html

― www.haniotika-nea.gr/file-entem-ke-istoria-tou

― www.rethemnos.gr/ta-astika-tragoudia-stin-kriti

― kinisipolitongeraka.blogspot.com/2012/09/blog-post_265.html

― www.tsouchlarakis.com/KRITIKATRAGOUDIA.htm

― www.powerpolitics.eu/ο-ελληνοτουρκικός-πόλεμος-1897-μια-άγνωσ

― www.agonaskritis.gr/η-σφαγή-του-ηρακλείου-και-η-πλήρης-αποχ

― archive.patris.gr/articles/207662
― archive.patris.gr/articles/203016

― keritisriver.blogspot.com/2013/09/Apo-th-symbash-ths-xalepas-sto-anexartito-syntagma-krhton.html

― nagmeiask.blogspot.com/2016/08/sivastopol-mars.html

― www.eksisozluk.com/sivastopol-marsi--329043

― www.ogdoo.gr/diskografia/diskoi-pou-den-ksexasa/iakobos-kampanellis-i-geitonia-ton-aggel

βιβλία

― ΜΙΛΙΕ ΜΟΥ ΚΡΗΤΗ ΑΠ’ ΤΑ ΠΑΛΙΑ

(Σταύρος Κουρούσης & Κωνσταντίνος Κοπανιτσάνος – 2016)

― ΑΠΟ ΟΣΑ ΘΥΜΟΥΜΑΙ: ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΚΑΣΤΡΟ

(Μανόλης Δερμιτζάκης – 1962)

― ΠΑΛΙΑ ΧΑΝΙΑ

(Μίνως Νικολακάκης – 1961)

― ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ: Τόμος 32 / Νεώτερος Ελληνισμός από 1881 ως 1913

(Εκδοτική Αθηνών – 1977)

― INTERNATIONAL HUMANITARIAN LAW: Vol. 1 / Origins

(John Carey – 2003)

εργασίες

― Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΛΥΡΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΟΥ Ν. ΡΕΘΥΜΝΗΣ

(Περιφέρεια Κρήτης / Δήμος Ρεθύμνης / Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών – 2005)

(Συνέντευξη με τον Νίκο Σωπασή)

― crinnos.ims.forth.gr/interviews/45_INT.pdf

― ΤΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ ΜΑΚΑΜ ΚΑΙ Ο «ΟΡΘΟΣ» ΤΡΟΠΟΣ ΡΑΣΤ

(Μάρκος Σκούλιος – 2014)

(Πολυφωνία, τόμος 25, σελίδες 103-126)

www.academia.edu/10776089/Eastern_Makams_and_the_right_mode_Rast_Τα_ανατολικά_Μακάμ_και_ο_ορθός_τρόπος_Ραστ_GRE_

― ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ 78 ΣΤΡΟΦΩΝ: Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΠΙΠΕΡΑΚΗ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ

(Σταύρος Μαραγκουδάκης – 2011)

apothetirio.teiep.gr/xmlui/bitstream/handle/123456789/508/lpm_000142.pdf